التذکرة الحمدونیة (کتاب)کتاب التذکرة الحمدونیة در بردارنده عهدنامه‌ها ، بیعت نامه‌ها ، مقامه‌ها، محاضرات، فرمانها و امثال آنهاست؛ این کتاب به زبان عربی و نوشته محمد بن حسن بن حمدون است. ۱ - معرفی مؤلفابن حمدون، محمد بن الحسن بن محمد بن علی بن حمدون المکنی بابی المعالی (۴۹۵- ۵۶۲ ق) ادیب و شاعر بغدادی ، خاندان وی همه اهل علم و فضل بودند. پدرش که ظاهرا مشاغل دیوانی نیز داشته است، در محاسبات و امور اداری صاحب نظر بود و کتابی در همین باب تالیف کرده است. برادرانش ابو نصر و ابو المظفر نیز به کار کتابت و ادب اشتغال داشتند. ابن حمدون از کودکی نزد بزرگانی چون اسماعیل بن فضل جرجانی دانش آموخت و سرانجام در ایام خلافت المقتفی لامر الله (۵۳۰- ۵۵۵) شغل دیوانی یافت و به مقام « عارض العسکر » (محاسب یا بازرس سپاه ) رسید. بعد از آن در شمار نزدیکان المستنجد در آمد و با او در باب ادب، جلساتی داشت. وی سرانجام به ریاست « دیوان الزمام » (نظارت عالی امور مالی) برگزیده شد. اما پس از چندی خلیفه بر او خشم گرفت و او را به زندان افکند و در ۵۶۲ ق در زندان درگذشت و در مقابر قریش در بغداد به خاک سپرده شد. وی شعر نیز می‌سرود و به فصاحت و شناخت کامل نسبت به نویسندگی و ادب شهرت یافته بود. همچنین او را دارای اخلاقی نیک و خوش رفتار وصف نموده‌اند. مصادر از شیوخ وی جزء اسماعیل بن فضل جرجانی را نام نمی‌برند اما برخی از کسانی که از وی استفاده نموده‌اند نامشان در مصادر آمده است از جمله: احمد بن طارق قرشی ، ابو المعالی احمد بن یحیی بن هبة الله ، ابو العباس احمد بن حسن عاقولی و فرزند ابن حمدون، ابو سعد حسن . کتاب وی، تذکره، نشانگر علاقه شدید او به ادب و تاریخ است هر چند به عقیده برخی ابن حمدون در علوم ادب دست چندانی نداشته است و شاید به همین جهت باشد که کمتر کسی به نقل نکات ادبی از کتاب او دست زده است. ابن اثیر هم که نکته انتقاد آمیز او را درباره شعری آورد، سخت او را استهزاء کرده و می‌گوید: این سخن کسی است که مزه فصاحت و بلاغت را نچشیده است. ۲ - معرفی کتابابن حمدون تمام شهرت خود را مدیون این کتاب است در این مجموعه که در واقع جنگی است که علاوه بر نکته‌های فراوان و گوناگون ادبی، نمونه‌های متعددی از عهدنامه‌ها ، بیعت نامه‌ها ، مقامه‌ها، محاضرات، فرمانها و امثال آنها که بایستی توسط کاتبان ، به نام خلفا و وزرا تدوین می‌شد، فراهم آمده است. ظاهرا پس از مرگ مؤلف بود که کتاب شهرتی فراگیر یافت و مورد استفاده و ستایش همگان قرار گرفت. صفدی در « نصرة الثائر » ص۶۴ آن را در شمار مجموعه‌های بزرگ ادب عربی چون اغانی و عقد الفرید و البیان و التبیین دانسته است. قلقشندی نمونه‌های متعددی- حتی نامه امام علی علیه‌السّلام به مالک اشتر را- از همان کتاب نقل کرده است. این کتاب مشتمل بر فنونی است که مولف به خوبی آنها را جمع آوری نموده است. ابن خلکان درباره این کتاب می‌نویسد: «از بهترین مجموعه‌هایی است که دربردارنده تاریخ ، ادب، نوادر و اشعار است و هیچ کس از متاخرین مانند این مجموعه را گرد نیاورده و این کتاب بسیار مشهور و متداول بین مردم است». از مقدمه مؤلف چنین برمی آید که وی گوشه عزلت اختیار کرده و به جمع مواد این کتاب پرداخته است چرا که خود می‌گوید زمانی به تالیف این کتاب دست زده است که فساد بر زمان مستولی گشته و برادران به یکدیگر خیانت می‌ورزند، و انسان از دوست خویش می‌هراسد، از این رو، عزلت شایسته و آمیزش با مردم ناشایست گشته است. هدف مؤلف از تالیف تذکره علاوه بر تسلی نفس خویش، ارائه امثال و حکم و حکایات و اخبار و نوادریست شاید مردم از آن بهره مند شد و از حکایات آن عبرت گرفته و ادب و فرهنگ بیاموزند. ابن حمدون کتابش را به ابوابی پنجاه گانه که هر باب مشتمل بر فصولی است، تبویب نموده است. ۳ - ویژگی‌ها و نواقصهر چند عنوان «تذکرة» بیشتر برای کتابهای شرح حال صوفیان ، خطاطان، علما و از همه بیشتر شاعران و ادیبان به کار می‌رود، اما ابن حمدون با اینکه کتابش به موضوعات دیگری غیر از شرح حال اشخاص- مگر در برخی موارد- پرداخته نام تذکرة را برای آن انتخاب کرده است. تذکره‌ها معمولا فاقد تبویب و فصل بندی هستند در عین حال ابن حمدون «تذکره» را تبویب نموده و برای هر باب فصولی مقرر کرده است. این نحوه تنظیم به تذکره مقام کتابهای ادبی را بخشیده است کتابهایی چون: عیون الاخبار ، عقد الفرید ، نثر الدرر ، مستطرف و... که همگی به فصل‌هایی تقسیم شده‌اند. میل شیعی ابن حمدون در نحوه ترتیب ابواب ابتدائی کتاب به روشنی مشهود است. وی پس از شروع با قرآن کریم و حدیث نبوی صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم کلام امام علی علیه‌السّلام و عترت پیامبر علیهم الصلاة و السلام را بر کلام سایر صحابه و تابعین مقدم می‌دارد. «تذکره» با مواعظ و آداب آغاز و با ادعیه پایان می‌یابد. اما تنظیم و ترتیبی که ابن حمدون در کتاب تذکره اعمال کرده است از یک جهت دارای ایراد و اشکال است و آن اینکه ابوابی که می‌توانست متعاقب یکدیگر ذکر شود، با فاصله از یکدیگر آمده است از اینرو گاهی تقسیماتی که وی اعمال کرده است با یکدیگر تداخل می‌کنند. به عنوان مثال باب دوم کتاب که در آداب سیاست دنیوی و رسوم پادشاهان است، نمی‌تواند از باب ۱۲ که درباره عدل و جور است و باب ۱۴ که درباره مشورت است و نیز باب ۴۱ که درباره حجاب است، جدا باشد چرا که همه این ابواب مربوط به سیاست است. ۴ - نسخه شناسی«تذکره» دارای نسخه‌های متعدد و پراکنده‌ای در گوشه و کنار جهان است. آنچه اینک از این کتاب می‌شناسیم مجلداتی است که در کتابخانه‌های از هریه ، توپکاپی ، سلطنتی برلین ، اسکوریال و... موجود است. در آستان قدس نیز نسخه‌ای شامل بابهای ۳۳، ۳۴ و ۳۵ موجود است. دو بخشی از این کتاب یکی جلد سوم در قاهره به سال ۱۳۴۵ ق و دیگری باب ۴۴ به کوشش هلال ناجی به سال ۱۹۷۶ م، به چاپ رسیده است. نسخه‌هایی که در تحقیق کتاب موجود در برنامه به آنها اعتماد شده است عبارتند از: ۱. نسخه احمد ثالث که دارای ۱۷۲ صفحه و هر ورق مشتمل بر ۱۷ سطر است. بر صفحه اول نوشته شده است: الجزء الاول من کتاب التذکرة تالیف الشیخ الصدر الاجل الامجد محمد بن حمدون... ۲. نسخه رئیس الکتاب که بر آن نوشته شده: «الجزء الاول من التذکرة الحمدونیة» این نسخه دارای ۹۸ صفحه و هر صفحه مشتمل بر ۲۱ سطر است که با خط نسخ نگاشته شده است ولی در آخر فصل ۴ از فصول باب ۲، متوقف می‌شود. ۳. نسخه کتابخانه عمومی. بر صفحه اول آن نوشته شده است: الجزء الاول من تذکرة المحاضرة و تبصرة المحاورة جمع العالم المحقق الشیخ محمد بن الحسن بن حمدون. این نسخه دارای ۲۴۴ صفحه است. نسخه از جزء اول می‌گذرد و در باب ۱۴ پایان می‌یابد. ۴. نسخه‌ای که مشتمل بر قسمتی از جزء اول که شامل باب دوم است، در مصر به سال ۱۳۴۵ ق توسط کتابخانه خانجی در مجموعه «الرسائل النادرة» به چاپ رسیده است. نسخه موجود در برنامه اولین بار در سال ۱۹۹۶ م توسط «دار صادر للطباعة و النشر» با تحقیقات احسان عباس و بکر عباس به چاپ رسیده است. [۶]
دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۳، مدخل: ابن حمدون.
۵ - منابع۱. دائرة المعارف بزرگ اسلامی، مدخل: ابن حمدون. ۲. مقدمه محقق کتاب. ۶ - پانویس
۷ - منبعنرم افزار كتابخانه تراث، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. |